نویسنده‌: محمد اسفندیارى*

فلسفه، به هر معنى که باشد، در قرن حاضر به دو بخش اساسى تقسیم شده است: یکم؛ فلسفه‌ی مطلق، که به واقع فلسفه‌ی مطلق است. دوم؛ فلسفه‌ی مضاف، که حاصل اضافه شدن‏ فلسفه به یک رشته‌ی علمى است. فلسفه‌ی مضاف اقسام متعددى دارد؛ مانند فلسفه‌ی ‏تاریخ، فلسفه‌ی هنر، فلسفه‌ی ادبیات، فلسفه‌ی علم، فلسفه‌ی حقوق، فلسفه‌ی دین، فلسفه‌ی اخلاق ‏و امثال آن.
فلسفه‌ی مضاف عبارت‏ است از بحث و بررسى فلسفى در یکى از شاخه‏هاى علوم‏ است. در پرتو فلسفه‌ی مضاف، موضوع آن علم را بهتر مى‏توان درک کرد؛ مثلاً در پرتو فلسفه‌ی تاریخ، تاریخ را بهتر مى‏توان درک کرد و در پرتو فلسفه‌ی اخلاق، اخلاق را.
فلسفه‌ی اخلاق نام جدیدى است‏ بر موضوعى قدیمى که جوانه‏هاى آن در میان ‏یونانیان و مسلمانان بوده، اما شکوفایى آن به اوایل قرن بیستم مى‏رسد. به عبارت ‏روشنترآنکه فلسفه‌ی ‏اخلاق، به صورت دانشى مستقل، با انتشار کتاب جرج‏ ادوارد مور تحت عنوان مبانى‏ اخلاق، (Principa Ethica) درسال 1903 م. پابه عرصه ظهور نهاد.
فلسفه‌ی اخلاق عهده‏دار تحقیق درباره‌ی‌ی مبادى علم اخلاق است. در علم اخلاق، گفته مى‏شود که کارى خوب و چه کارى بد است؛ اما در فلسفه‌ی اخلاق، گفته مى‏شود که خوب و بد ریشه در کجا دارد و ملاک تقسیم کارها به خوب و بد چیست و چرا کارى خوب و کار دیگرى بد دانسته مى‏شود.

از هنگامى که دانش جدیدى با عنوان «فلسفه‌ی اخلاق‏» ظهور کرد، هم به مسائلى ‏پرداخته شده که در گذشته مورد غفلت عالمان اخلاقى بوده و هم به مسائلى که در گذشته، جسته و گریخته و به صورت غیر منقح، مطرح مى‏شده، سر و سامان و صورت منظمى داده شده است؛ مثلاً، عالمان اسلامى، در گذشته برخى از مسائل ‏فلسفه‌ی اخلاق را در فلسفه، برخى را در کلام و برخى را در اصول فقه بررسى ‏مى‏کرده‏اند؛ اما امروزه فلسفه‌ی اخلاق خود همه این مسائل را مورد بررسى قرار مى‏دهد که از رهگذر آن، فواید بى‏شمارى نصیب علم گردیده است. به دیگر بیان، چون در گذشته، برخى از مسائل فلسفه‌ی اخلاق در لابلاى چند علم مطرح مى‏شده، صورت منقح و مشخصى نداشته؛ اما از هنگامى که این مسائل در ذیل‏ یک علم (فلسفه‌ی اخلاق) مطرح شده، سر و سامان ‏یافته است. به علاوه، چه بسیار مسائلى که امروزه در فلسفه‌ی اخلاق بدان‏ها پرداخته مى‏شود ولى در گذشته مطرح نبوده است.

متاسفانه بهره‌ی ما، مسلمانان، از فلسفه‌ی اخلاق بسیار اندک است. با اینکه دنیاى ‏غرب را چندان بهره‏اى از اخلاق نیست، اما از فلسفه‌ی اخلاق حظ وافرى دارد. غرب‏ هم زادگاه فلسفه‌ی اخلاق و هم پرورشگاه آن است. این در حالى است که روزگارى ‏دنیاى اسلام ستاره درخشانى در سپهر اخلاق بوده و پیامبر اسلام-‏صلى الله علیه وآله وسلم- هدف از برانگیخته شدن خود را تکمیل مکارم اخلاقى مى‏دانست.

بارى، در حدود پنجاه سال است که فلسفه‌ی اخلاق در میان مسلمانان موضوع‏ تحقیق قرار گرفته و در این مدت، در حدود پنجاه کتاب به فارسى و عربى تألیف و ترجمه شده است. ظاهراً نخستین کتابى که درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق منتشر شده، جزوه‏اى ‏است‏ با عنوان «قانون اخلاق»، به قلم غلامرضا رشید یاسمى که در سال 1307 منتشر شده و حجم آن به اندازه یک مقاله (کمتر از بیست صفحه) است. این جزوه - که از تاریخ انتشار آن نزدیک به هفتاد سال مى‏گذرد - هیچ‏گاه مورد توجه قرار نگرفت و بر تحقیق درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق رایج ‏شده است.

در کتاب شناسى حاضر، به معرفى کتابهایى پرداخته شده که درباره‌ی‌ی فلسفه‌ی اخلاق (با نگرش اسلامى یا غیر آن)، به فارسى یا عربى، تألیف یا ترجمه شده‏است. (1) در این ‏انگیزنده دیگران در توجه به فلسفه‌ی اخلاق نشد. تنها در پنجاه سال ‏اخیر است که کتاب‏شناسى، آثارى که تا پایان آذر 1374 به صورت کتاب چاپ شده‏ معرفى گردیده است. جزوه‏هاى درسى و مقالات نشریات بیرون از دایره تحقیق این ‏کتاب‏شناسى است. شایان ذکر است که درباره‌ی علم اخلاق چند کتاب‏شناسى مستقل ‏تهیه شده که مشخصات آنها چنین است:

1. ابوالحسن مطلبى، کتابشناسى توصیفى اخلاق و آداب اسلامى، آینه پژوهش (سال ‏دوم، شماره چهارم، آذر و دى 1370)، ص 102 - 118 و (سال دوم، شماره پنجم، بهمن و اسفند 1370)، ص 97 - 107؛

2. محمدتقى دانش‏پژوه، چند اثر فارسى در اخلاق، فرهنگ ایران‏زمین (تهران: 135 2)، ج 19، ص 261 - 284.

همچنین یادآور مى‏شویم که در کتاب دین‏نامه‏هاى ایران (کتاب‏شناسى موضوعى‏کتابهاى دینى ایران) (2)، به قلم سید محمدباقر نجفى، یک فصل (ص 182 - 201) به‏معرفى کتابهایى پرداخته شده که درباره‌ی اخلاق اسلامى است.

آخر سخن اینکه دونالدسون در کتابى تحت عنوان مطالعاتى در اخلاق‏ مسلمانان (3)، (Studies in، (Ethical Theories in Islam) گزارشى از علم اخلاق در جهان ‏اسلام ارائه کرده‏اند که پژوهشگران را به کار مى‏آید. (5)

1. اتکینسون، آر. اف. درآمدى به فلسفه‌ی اخلاق، ترجمه سهراب علوى‏نیا، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1369 - 1370، 234 ص، رقعى.

مطالب این کتاب در هفت فصل گنجانده شده و در آن به اختصار به‏ تعریف فلسفه‌ی اخلاق، بررسى مسائلى از درون علم اخلاق، مسائلى که ‏درباره‌ی اخلاق است(پایگاه احکام اخلاقى) و رابطه اخلاق و علم و دین ‏پرداخته شده است. خلاصه مطالب هر فصل در پایان آن آمده و در انتهاى کتاب، به تعریف اصطلاحات کتاب پرداخته و کتاب‏شناسى ‏فلسفه‌ی اخلاق (ص 205-212) ارائه شده است.

عناوین اصلى کتاب چنین است: سرآغاز، تعارض تکالیف، خود و دیگران، حسن و قبح: ستایش و نکوهش، پایگاه احکام اخلاقى (1)، پایگاه احکام اخلاقى (2)، اخلاق و علم و دین.

2. اخوان، محمد. مقایسه‏اى میان اخلاق کانت و اخلاق اسلامى، (ویراسته‌ی ‏ابوالفضل طریقه‏دار). قم، انتشارات اشراق، 1373، و + 180 ص، وزیرى (عنوان روى جلد: اخلاق کانت و اخلاق اسلامى.)

در فصل اول کتاب، با عنوان «بازگویى مکتب اخلاقى کانت‏» به‏ ماهیت ویژگیها و محتواى اخلاق از نظر کانت و مفاهیم اساسى و اصول موضوعه در اخلاق کانت پرداخته شده است. در فصل دوم، با عنوان «بازگویى مکتب اخلاقى اسلام‏» ماهیت، ویژگیها و محتواى ‏اخلاق از نظر اسلام و مفاهیم اساسى و اصول موضوعه در اخلاق‏اسلامى ذکر گردیده است. فصل سوم عهده‏دار «مقایسه میان اخلاق‏ کانت و اخلاق اسلامى‏» است و در ضمن آن، چند انتقاد نسبت ‏به ‏فلسفه‌ی اخلاق کانت درج شده است.

3. بدوى، عبدالرحمن. الأخلاق عند کنت، کویت، وکالة المبطوعات، 1979، 235ص، وزیرى.

کتاب حاضرشامل دو بخش است: مسأله‌‌ی متافیزیک و اخلاق. در بخش اول، از جمله، به این مسائل پرداخته شده است: نظر کانت درباره‌ی‏ متافیزیک، در دوره قبل از انتقاد؛ آیا متافیزیک ممکن است؟ آیا ریاضیات خالص ممکن است؟ علیت. در بخش دوم، این مسائل نیز بررسى شده است: کوشش کانت ‏براى وضع مذهب در اخلاق، بنیادگذارى متافیزیک اخلاق، انتقال از فلسفه‌ی اخلاقى ملى به متافیزیک ‏اخلاق، مفاهیم اساسى در اخلاق، انتقال از متافیزیک اخلاق به نقد عملى محض، وجدان، دیالکتیک عقل عملى، روشهاى عقل عملى ‏محض، تکلیفهاى ‏انسان در برابر خود به عنوان یک موجود زنده، تکلیفهاى انسان در برابر خود به عنوان یک موجود اخلاقى تنها، تکلیفهاى ‏انسان در برابر دیگران، روشهاى اخلاقى.

4. بدوى، عبدالرحمن، الأخلاق النظریة، کویت، وکالة‏المبطوعات، 1975، 288ص، وزیرى.

این اثر دربردارنده‌ی دو بخش است: مقدمات و مفاهیم اساسى در اخلاق. در بخش اول، از «تجربه‌ی اخلاقى در نزد روه، شیلر و گورویچ‏»، «اخلاق صورى و اخلاق عینى‏»، «تکلیف اخلاقى در نزد کانت‏»، «اخلاق عینى‏» و «اخلاق پوزیتیویستى‏» سخن گفته شده است. در بخش دوم - که بیش از دویست صفحه را شامل مى‏شود - به بررسى‏«وجدان‏»، ارزشهاى اخلاقى‏»، «تکلیف‏»، «فضیلت‏»، «مسؤولیت و حریت‏» و «اصول حیات اخلاقى‏» پرداخته شده است.

5. حائرى یزدى، مهدى. کاوشهاى عقل عملى، فلسفه‌ی اخلاق، تهران، مؤسسه‌ی ‏مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1361، شانزده + 269 ص، وزیرى.

مطالب کتاب در ذیل پنج‏ بخش گنجانیده شده است: یگانگى ‏چیستى فلسفه و چیستى انسان، انتولوژى بایستى و استى، منطق و صورت بایستى‏ها و استى‏ها، منطق ماده استى‏ها و بایستى‏ها، بحثى از متون کلام اسلامى. نویسنده در ذیل این عناوین به رابطه حکمت ‏نظرى ‏و حکمت عملى، معناى مستقلات عقلیه، عدل و مراتب آن، حسن و قبح عقلى و مباحثى دیگر پرداخته است. برخى از مطالب کتاب خارج ‏از موضوع فلسفه‌ی اخلاق است.

6. راسل، برتراند. اخلاق و سیاست در جامعه، ترجمه محمود حیدریان، تهران، انتشارات بابک، 1355، 323 ص، وزیرى.

کتاب مزبور دربردارنده‌ی دو بخش است. بخش اول، با عنوان «علم ‏اخلاق‏»، مشتمل بر چهارده فصل و بخش دوم، با عنوان « رابطه اخلاق ‏با سیاست، تعارض احساسات‏»، مشتمل بر ده فصل است. نه فصل ‏نخستین این کتاب در سالهاى 1945 - 1946م. و بقیه کتاب، بجز فصل‏ دوم از بخش دوم، در سال 1953م. نوشته شده است.

نویسنده در مقدمه‌ی کتاب آورده است: «هدف ما در این کتاب بیان ‏دو منظور است: اول، بیان اخلاقیات عملى(غیر نظرى) و دوم، به کاربردن این اخلاقیات در مسائل مختلف سیاسى زمان حاضر.» (ص 9) بخش دوم کتاب خارج از موضوع این کتاب‏شناسى(فلسفه‌ی اخلاق) است. در بخش اول نیز، به صورت پراکنده، به مسائلى پرداخته شده که ‏در شمار مسائل فلسفه‌ی اخلاق قلمداد مى‏شود.

عناوین بخش اول کتاب چنین است: کلیات، منابع معتقدات و احساسات اخلاقى، مجموعه قوانین یا نوامیس‏اخلاقى، اخلاق به عنوان ‏وسیله، خوب و بد یا خیر و شر، خیر جزئى و خیر عمومى: خوبى ‏جزیى و خوبى کلى، الزام ‏اخلاقى، گناه، جدال اخلاقى، معرفت اخلاقى، قدرت اخلاق، تولید و توزیع، سنت اخلاقى، ضمانت اجرایى اخلاق.

7. رشید یاسمى، غلامرضا. قانون اخلاق، تهران، رمضانى، 1307.

نخستین کتاب مستقلى که درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق به فارسى منتشرشده همین اثر است. این کتاب نخستین بار به صورت سلسله مقالاتى ‏در شش شماره سال هشتم مجله «شفق سرخ‏» منتشر شد. سپس به ‏صورت کتابچه‏اى به اهتمام م. رمضانى در سال 1307 به چاپ رسید. پس از آن در ضمن کتابى با عنوان مقاله‏ها و رساله‏ها (گردآورى ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373، ص 377 - 388، قطع وزیرى)، منتشر گردید. اطلاعات ‏کتاب‏شناسى این اثر از کتاب مزبور استخراج شده است.

در کتاب حاضر که مقاله‏اى است در دوازده صفحه - پس از بررسى ‏این مطلب، که عمل ‏به طبیعت و لذت‏جویى و نفع‌پرستى ‏نمى‏تواند قانون ‏اخلاق ‏باشد، به ‏تبیین این نکته پرداخته شده که تکلیف ساده غیرمشروط یا تکلیف خالص بنیان قانون اخلاقى است. سپس به تشریح و تأیید نظر کانت در این باره پرداخته و قانونهاى سه‏گانه‌ی اخلاقى او نقل شده است.

8. ژکس. فلسفه‌ی اخلاق، حکمت عملى، ترجمه سید ابوالقاسم پورحسینى، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362، 136ص، رقعى.

این کتاب ترجمه چند فصل از کتاب ژکس است که مترجم نه نام‏ شخصى او را ذکر کرده و نه عنوان‏ کتابش را. مطالب‏ کتاب در ده فصل ‏گنجانیده شده است. در فصل اول، به تعریف علم اخلاق، اهمیت و موضوع آن پرداخته شده است. فصل دوم درباره‌ی «وجدان اخلاقى‏» و ویژگیهاى آن است. فصل سوم عهده‏دار بحث درباره‌ی «اصطلاحات و مفاهیم اخلاقى‏» (خیر، وظیفه، حق) و رابطه آنها با یکدیگر است. در فصل چهارم، از «آراء اخلاقى‏» (اخلاق مبتنى بر سعادت، اخلاق مبتنى ‏بر لذت، اخلاق مبتنى بر اصالت فایده)، سخن ‏به میان آورده شده ‏است. فصل‏ پنجم تا دهم درباره‌ی «اخلاق مبتنى بر مجاهده و عدم تعلق و قطع ‏علاقه‏»، «اخلاق مبتنى بر کمال‏»، «اخلاق مبتنى بر احساس‏»، «اخلاق ‏مبتنى بر تکلیف‏»، «اخلاق مبتنى بر اصالت ‏حیات‏» و «اخلاق بر اساس ‏علم‌الاجتماع‏» است.

9. سبحانى، جعفر. حسن و قبح عقلى یا پایه‏هاى اخلاق جاودان: بحثهایى در عقاید و کلام، نگارش على ربانى گلپایگانى، چاپ دوم، تهران، مؤسسه ‏مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1370، 222ص، وزیرى.

کتاب حاضر عهده‏دار اثبات حسن و قبح عقلى و ارتباط حکمت ‏نظرى و حکمت عملى است. در پیشگفتار و مقدمه کتاب، به جایگاه ‏بحث‏ حسن و قبح در فلسفه‌ی اخلاق اشاره و گفته شده که این بحث در کتاب حاضر از سه زاویه فلسفه، کلام و فلسفه‌ی اخلاق مورد بررسى قرار گرفته است.

مطالب کتاب در چهارده فصل گنجانیده شده و عناوین آن چنین‏است: تاریخ طرح مسأله‌‌، آراء و نظریات در مسأله‌‌، مقصود از ذاتى بودن ‏حسن و قبح چیست؟ آیا نزاع کلى است‏ یا جزئى؟ ملاکهاى حسن و قبح، عقل نظرى و عقل عملى، حسن و قبح عقلى از یقینات است نه از مشهورات، قضایاى خود معیار در حکمت عملى، دلایل منکران حسن ‏و قبح عقلى، نتایج مسأله‌‌ تحسین و تقبیح عقلى، مبانى اخلاقى و مکاتب غربى، حسن و قبح از دیدگاه اصل تغییر حرکت و تکامل، چگونگى ارتباط حکمت عملى با حکمت نظرى، حسن و قبح ازدیدگاه علامه طباطبائى-‏رحمه الله-.

10. صانعى دره‏بیدى، منوچهر (ترجمه و تألیف). فلسفه‌ی اخلاق در تفکر غرب، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتى، 1368، 253ص، وزیرى.

اثر مزبور شامل دو بخش است: تاریخ اخلاق و شرح حوزه‏هاى‏ اخلاق جدید. بخش اول ترجمه مقاله تاریخ اخلاق در دایرة‏المعارف‏ فلسفه، ویراسته پل ادواردز است. این مقاله به قلم رازیل آبلسون و کاى ‏نیلسون مى‏باشد. بخش دوم ترجمه شش مقاله از شش کتاب است که‏ نامهاى آنها آمده است.

در بخش اول کتاب، از این مسائل سخن گفته شده است: علم‏ اخلاق در یونان، اخلاق در دوره یونانى‏مآبى و رومى، اخلاق در قرون ‏وسطى، مراحل اولیه اخلاق در عصر جدید، اخلاق در قرن نوزدهم، غیر طبیعت‏گرایى معاصر، طبیعت‏گرایى در امریکا، عدم شناخت‏گرایى ‏در اخلاق معاصر، نظریات متأخر در باب مباحث اخلاق. بخش دوم ‏کتاب شامل این مسائل است: اخلاق مبتنى بر سودگرایى، شهودگرایى ‏و حس اخلاقى، عاطفه گرایى، نظام اخلاقى کانت، اخلاق در حوزه ‏پدیدارشناسى آلمان، تکلیف‏شناسى.

11. فیروز، شیر زمان. فلسفه‌ی اخلاقى ناصرخسرو و ریشه‏هاى آن، مقدمه رضا شعبانى، اسلام‏آباد، مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان، 1371، ى+ 360 ص، وزیرى.

دربردارنده سه بخش است: تاریخچه فلسفه‌ی اخلاق اسلامى، فلسفه‌ی اخلاقى ناصرخسرو: حکمت نظرى، فلسفه‌ی اخلاقى ناصرخسرو: حکمت عملى. در بخش اول، على‏رغم عنوان آن، اجمالى از تاریخ علم‏ اخلاق اسلامى آمده است و نه فلسفه‌ی اخلاق. در بخش دوم، دیدگاه‏ناصرخسرو درباره‌ی نفس، قوه‏هاى نفس، شناخت نفس، علم، عمل، طاعت و امثال آن بررسى شده است. بخش سوم عهده‏دار گزارش ‏دیدگاههاى ناصرخسرو درباره‌ی فضایل و رذایل اخلاقى (زهد، توبه، خوى نیک، میانه‏روى، کبر، حسد و مردم‏آزارى) است. بخش دوم‏ مستند به آثار منثور ناصرخسرو و بخش سوم مستند به اشعار اوست.

12. کانت، ایمانوئل. بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق [گفتارى در حکمت کردار]. ترجمه حمید عنایت و على قیصرى، تهران، انتشارات خوارزمى، 1369، نه + 166ص، رقعى.

کتابى است مختصر و مهم که در سال 1785 م. تألیف شده و بر همه‌ی افرادى که در باب فلسفه‌ی اخلاق تحقیق کرده‏اند، تأثیرى بس ‏شگرف گذاشته است. موضوع این کتاب تحقیق درباره‌ی اصل غایى ‏اخلاق است و روش کانت در این کتاب چنان است که در پیشگفتار گفته است: «در این اثر، من روشى را برگزیده‏ام که به گمان خودم، مناسبترین روش [در چنین پژوهشى] است و [آن اینکه] به شیوه تحلیلى ‏از معرفت عام، به تعیین اصل غایى آن رسیده‏ام و سپس به شیوه ‏ترکیبى، از بررسى این اصل و ریشه‏هاى آن دوباره به معرفت عامى که ‏مصداق آن اصل بوده بازگشته‏ام.» (ص 10 - 11)

مطالب کتاب در پیشگفتار و سه بخش گنجانیده شده است. در بخش اول، به «گذار از معرفت عقلى معمولى اخلاق به [معرفت] فلسفى [اخلاق]» پرداخته است. بخش دوم درباره‌ی «گذار از فلسفه ‏مردم‏پسند اخلاق ‏به ‏مابعدالطبیعه ‏اخلاق‏»است و بخش سوم‏ عهده‏دار بحث‏ از «گام بازپسین از مابعدالطبیعه اخلاق به نقد عقل ‏ناب عملى‏» مى‏باشد.

لازم به ذکر است که در شرح و تفسیر کتاب حاضر چند کتاب ‏مستقل نوشته شده که مشخصات آنها در یادداشت مترجمان آمده ‏است. همچنین اغلب افرادى که کتابى درباره‌ی کانت نوشته‏اند بخشى از آن را به نظریات اخلاقى کانت اختصاص داده‏اند؛ مثلاً فردریک ‏کاپلستون، در جلد ششم تاریخ فلسفه و استفان کورند، در کتاب فلسفه ‏کانت. در این باره، همچنین رجوع کنید به: احمد احمدى، کانت و اساس‏ مابعدالطبیعه اخلاق، «فلسفه‏» (شماره سوم، بهار 1356، ص 50 - 66).

13. گرگوار، فرانسوا. مشارب عمده‌ی اخلاقى، ترجمه سیدابوالقاسم ‏پورحسینى، تهران، انتشارات دانشگاه‏ تهران، 1360، د+102ص، وزیرى.

مطالب کتاب در نه فصل گنجانیده شده است. در فصل اول، از«معنى و فایده‌ی مطالعه‌ی تاریخى مشارب اخلاقى‏» بحث ‏شده و در فصل‏ دوم، به «انواع مشارب اخلاقى‏» (اخلاق متعالى، اخلاق مبتنى بر اصالت طبیعت، اخلاق مبتنى بر اصالت فعل) پرداخته شده است. فصل سوم درباره‌ی «اخلاق غیر مذهبى متعالى‏» است و اخلاق از نظر افلاطون، ارسطو، مونتنى، پاسکال، دکارت و دیگران بررسى شده ‏است. در فصل چهارم و پنجم، «اخلاق دینى‏» و «اخلاقهاى دینى‏» مورد بحث قرار گرفته است. فصل ششم تا هشتم درباره‌ی «اخلاق‏ مبتنى بر اصول طبیعت‏گرایى‏» و «اخلاق مبتنى بر اصل فعالیت‏» و«اخلاق ‏مبتنى ‏براصالت فعل‏»است. در آخرین‏ فصل، نتیجه‏گیرى شده ‏است.

14. مدرسى، سیدمحمدرضا. فلسفه‌ی اخلاق: پژوهش در بنیانهاى زبانى، فطرى، تجربى، نظرى و دینى‏ اخلاق، ویراسته‌ی غلامعلى تفنگدار، تهران، سروش، 1371، 347 ص، وزیرى.

کتاب حاضر صورت بسط‌یافته و کامل‏شده‌ی کتاب دیگرى از همین ‏نویسنده با عنوان فلسفه‌ی ارزشها (چاپ دوم، قم. انتشارات هجرت، 1404 ق.، 94 ص، رقعى) است. این کتاب، به گفته نویسنده، «بررسى و پژوهشى جامع، از مسائل و مشکلات مطرح شده در فلسفه‌ی اخلاق در عصر حاضر، است که از سرچشمه وحى و سخنان معصومان مدد جسته و عمدتا از دیدگاه فلسفه و کلام اسلام[شیعی] و علم اصول مورد تحقیق‏ قرار گرفته است. این پژوهش دیدگاهها و مکاتب فیلسوفان و عالمان ‏غربى را نیز مورد ملاحظه قرار داده و مطالبى را از آنان ارائه کرده و یا مورد نقد قرارداده ‏است.» (ص 8)

عنوانهاى ‏اصلى ‏کتاب چنین است: حکمت نظرى و حکمت عملى، مفاهیم در قضایاى ارزشى، لزوم تبیین و تفکیک مفاهیم واژه‏ها، پژوهش در مفاهیم ‏حسن و قبح و دیگر واژه‏هاى اخلاقى، کیفیت وجودى‏ ارزشها، اخلاق تجربى، اخلاق نظرى، همسویى اخلاق تجربى و اخلاق ‏نظرى، اخلاق ارسطو و نظریه توسط، بررسى پایه‏هاى اخلاق در فلسفه ‏کانت، اخلاق ‏اصالت نفع، نیت و هدف، حسن و قبح عقلى، عقل نظرى ‏و عقل عملى، هست‏ها و بایدها، ارزشهاى اخلاق و دین و حقوق.

15. مصباح، محمدتقى. فلسفه‌ی اخلاق، چاپ چهارم، تهران، انتشارات ‏اطلاعات، 1373، 204 ص، وزیرى، عنوان روى جلد: (دروس ‏فلسفه‌ی اخلاق).

از مهمترین کتابهایى مى‏باشد که درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق با نگرشى ‏اسلامى به فارسى تألیف شده ‏است. این کتاب شامل سلسله درسهاى ‏نویسنده در «مؤسسه در راه حق‏» است که درسال 1361-1362 تدریس‏ و در آن، یک دوره مختصر فلسفه‌ی اخلاق تبیین شده است.

در بخش اول تا چهارم کتاب، از «فلسفه‌ی اخلاق‏»، «ویژگى مفاهیم ‏اخلاقى‏»، «حسن و قبح عقلى‏» و «مفاهیم ‏ارزشى‏» سخن گفته شده‏است. بخش پنجم تا دهم کتاب درباره‌ی «مکتبهاى اخلاقى‏» است و در آن به‏ مکتب لذت‏گرایى شخصى، اپیکوریسم، عاطفه‏گرایى، نظریه نیچه، نظریه کانت و مانند آن پرداخته شده است. در بخش یازدهم، «نظریه ‏مختار» نویسنده آمده و در بخش دوازدهم تا چهاردهم، به «تبیین نظریه ‏مختار» آمده است. در بخش پانزدهم تا هجدهم کتاب، به «جمع‏بندى ‏نتایج‏»، «مسؤولیت‏»، «آیا اخلاق مطلق است‏ یا نسبى؟» و «رابطه ‏اخلاق با دین‏» پرداخته شده ‏است.

16. مطهرى، مرتضى. آشنایى با علوم اسلامى، ج 2: کلام - عرفان - حکمت‏عملى، چاپ ششم، تهران، انتشارات صدرا، 1368، 240 ص، رقعى.

کتاب مزبور حاصل درسهاى استاد مطهرى براى دانشجویان سال ‏اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامى است. این کتاب شامل‏ سه بخش است: کلام، عرفان و حکمت عملى. تنها بخش سوم آن (ص‏175 - 228)، که مشتمل بر هشت درس است، در حوزه این ‏کتاب‏شناسى مى‏باشد.

در این بخش، نخست ‏به تعریف حکمت عملى پرداخته و گفته ‏شده که از میان اقسام آن تنها به اخلاق مى‏پردازیم. سپس تعریف علم‏ اخلاق به دست داده شده و از «معیار درستى و نادرستى در اخلاق‏» سخن گفته شده است. آنگاه از میان نظریات اخلاقى، نظریه افلاطون، ارسطو، کلبیون، شکاکان، اپیکوریان، رواقیون و کانت گردیده است.

در تبیین نظریات فوق، اجمالاً نقدى نیز بر آنها ذکر شده است. این ‏کتاب ناتمام مى‏باشد.

17. مطهرى، مرتضى. جاودانگى و اخلاق، قم، انتشارات 12 فروردین، بى‏تا، 60 ص، رقعى.

کتاب حاضر بخشى از سلسله بحثهاى استاد مطهرى در نقد مارکسیسم است که در سال 1355 مطرح گردیده است. این کتاب ‏نخستین بار به اهتمام دکتر عبدالکریم سروش در کتابى با عنوان یادنامه ‏استاد شهید مرتضى مطهرى (تهران. سازمان انتشارات و آموزش انقلاب ‏اسلامى، 1360، ج‏1، ص 383 - 418) درج گردید و چاپ حاضر بر اساس همان کتاب است.

در این کتاب، نخست‏ حکمت نظرى و حکمت عملى تبیین شده و سپس گزارشى از نظر برتراند راسل و علامه طباطبائى درباره‌ی اخلاق ‏ارائه گردیده است. آنگاه از جاودانه یا موقت و نسبى ‏بودن اخلاق به ‏میان آمده و در ادامه گفته شده که به نظر برتراند راسل و علامه ‏طباطبائى «اخلاق نمى‏تواند معیار داشته باشد» و خوب و بد «برهان‏بردار نیست، برهان در امور اعتبارى نمى‏آید.» (ص 43) در پایان، نتیجه‏گرفته شده که «معناى خوب‏ بودن و نبودن و باید و نباید، دوست داشتن ‏و دوست نداشتن است‏» (ص 58)، ولى «در عین حال، این خوبى‏ها و بدى‏ها مى‏تواند مشترک کلى و دایم باشد.» (ص 60)

متن کامل و منقح کتاب حاضر در جلد سیزدهم مجموعه آثار استاد مطهرى و نیز در کتاب نقدى بر مارکسیسم چاپ شده است.

18. مطهرى، مرتضى. فلسفه‌ی اخلاق، تهران، انتشارات صدرا، 1366، 323 ص، رقعى.

کتاب یاد شده شامل دوازده سخنرانى از استاد مطهرى است که در دو بخش تنظیم گردیده است. بخش اول شامل نه سخنرانى است که در سال 1351 ایراد شده و بخش دوم - تحت عنوان ضمیمه - شامل سه‏ سخنرانى مى‏باشد که در زمانهاى گوناگون القا شده است. این سخنرانیها بیشتر درباره‌ی به نظریه‏هاى اخلاقى و نقد آنهاست، گرچه مباحث دیگرى‏ نیز در آنها مطرح گردیده که خارج از موضوع فلسفه‌ی اخلاق است.

عناوین اصلى کتاب عبارت است از: فعل طبیعى و فعل اخلاقى، نظریه عاطفى و نظریه فلاسفه اسلامى، نظریه وجدانى، نظریه زیبایى، نظریه پرستش، کرامت نفس محور اخلاق اسلامى، خود و ناخود، خودشناسى، بحرانهاى معنوى و اخلاقى در عصر حاضر، اخلاق ‏کمونیستى، مسأله‌ خودى در اخلاق، معیار فعل اخلاقى و مکتب ‏اخلاقى راسل. بحث اخیر بخشى از سخنرانى ایشان درباره‌ی اخلاق ‏کمونیستى است که مستقلاً در پایان کتاب آورده شده است.

19. مغنیة، محمدجواد. فلسفة الأخلاق فى‏ الإسلام، چاپ دوم بیروت، دارالعلم للملایین، 1979، 231 ص، وزیرى.

کتاب حاضر دربردارنده‌ی درسهایى است که نویسنده در «دارالتبلیغ ‏حوزه علمیه قم‏» تدریس کرده است. همه مطالب کتاب درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق نیست، بسیارى از مطالب خارج از این نیز موضوع هم در کتاب‏ یافت مى‏شود.

برخى از عناوین کتاب چنین است: درباره‌ی اخلاق، اخلاق و جریانهاى اخلاقى، اخلاق نظرى و اخلاق عملى، الزام مسؤولیت، جزا، نیت، جهد، فضایل عملى، علم، عدل، مادى و معنوى ‏بودن انسان، کنترل نفس، اخلاق اهل بیت.

20. مور، جورج ادوارد. اخلاق، ترجمه‌ی اسماعیل سعادت، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1366، یازده + 186 ص، رقعى.

کتاب فوق درسال 1912م. در پاسخ به یک سلسله پرسشهایى ‏از این ‏قبیل نوشته شده است: «وقتى مى‏گوییم فعلى درست است‏ یا باید آن را انجام داد، روى هم‏ رفته، مقصودمان از این سخن چیست؟ وقتى‏ مى‏گوییم حالتى از امور خوب یا بد است، مقصودمان از گفتن این ‏سخن چیست؟ آیا مى‏توانیم صفتى کلى بیابیم ‏که مشترکا به همه افعال ‏درست، صرف‏نظر از تفاوتهایشان در دیگر وجوه با یکدیگر، بدون ‏استثنا تعلق داشته باشد و جز به افعال درست‏ به هیچ فعل دیگرى تعلق ‏نداشته باشد؟» (ص 2) نویسنده، در ادامه، آورده است: «من مى‏خواهم ‏در این کتاب مسائلى دقیقا از همین نوع را، که بر سر هر یک از آنها اختلاف جدى وجود دارد، مورد بحث قرار دهم.» (ص 3) وى نخست‏ نظریه‏اى را که از همه نظریات دیگر ساده‏تر است عنوان مى‏کند سپس‏ همه اعتراضاتى را که نسبت‏ به آن وجود دارد مطرح مى‏سازد و به ‏تحلیل آنها مى‏پردازد.

مطالب کتاب در ذیل هفت عنوان گنجانیده شده است: مذهب‏ اصالت فایده (درد و بخش)، عینیت احکام اخلاقى، نتایج: معیار درست و غلط، اراده آزاد، ارزش ذاتى.

21. وارنوک، ج. فلسفه‌ی اخلاق در قرن حاضر، ترجمه و تعلیقات صادق اردشیر لاریجانى. چاپ دوم، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1368، یازده +218 ص، رقعى.

«مقصود این رساله بررسى جامع و مختصرى است از فلسفه‌ی اخلاق در آثار انگلیسى، تقریبا از اوایل قرن حاضر.» (ص‏1) به نظر نویسنده، «تمام این سیستمهاى جاافتاده‌ی فلسفه‌ی اخلاق در آثار انگلیسى، که به توالى در قرن حاضر به منصه ظهور رسیده‏اند - صرف‏نظر از مهارت تحسین‌انگیز صاحبان آنها - یکسره بى‏فایده بوده‏اند.» (ص 2) از اینرو، وى در این کتاب به نقد نظریه شهودگرایى، احساس‏گرایى و هدایت‏گرایى پرداخته است.

اصل کتاب در حدود صد صفحه است ولى ترجمه فارسى آن به ‏بیش از دویست صفحه رسیده است. عنوانهاى اصلى کتاب عبارت ‏است از: شهودگرایى، احساس‏گرایى، هدایت‏گرایى، محتواى ‏اخلاقیات، طبیعت‏گرایى و نگرشى به آینده.

22. هاشمى، سیدابوالقاسم. منطق نظرى، منطق عملى، اخلاق، تهران، مؤلف، 1365، ج‏1، 457 ص، وزیرى.

بخشى از کتاب درباره‌ی منطق نظرى و منطق عملى و بخش دیگرى ‏از آن (ص 309 - 346) درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق است. در این بخش، نظریه‏ اصالت لذت و اصالت عاطفه و اصالت عقل در فلسفه‌ی اخلاق تبیین و نقد شده و از فلسفه‌ی اخلاقى سقراط و افلاطون و ارسطو و کانت و دیگران سخن گفته شده است. برخى از مباحث این بخش خارج از موضوع فلسفه‌ی اخلاقى مى‏باشد.

23. یالجن، مقداد. الإتجاه الأخلاقى فى‏ الإسلام (دراسة مقارنة)، مصر، مکتبة ‏الخانجى، 1392، 404 ص، وزیرى.

کتاب حاضر دربردارنده‌ی سه باب و یک خاتمه است. باب اول ذیل ‏عنوان «مفهوم، هدف، عرصه و اهمیت اخلاق در نظر اسلام‏» شامل ‏چهار فصل است: بررسى مفهوم رویکرد اخلاق در اسلام، هدف‏ اخلاق، عرصه اخلاق، اهمیت اخلاق در زندگى اسلام. باب دوم با عنوان «پایه‏هاى اخلاق در دیدگاه اسلام‏» مشتمل بر هفت فصل است: پایه متافیزیکى و اعتقادى، پایه واقعى و علمى، ملحوظ داشتن طبیعت‏انسان، مسلح شده به حریت اخلاقى، تقریر اصل الزام و التزام اخلاقى، تاکید بر مسؤولیت اخلاقى، اثبات جزاى اخلاقى. در باب سوم، تحت‏عنوان «ارزشهاى اخلاقى در نظر اسلام‏»، سه فصل آمده‏است: معیارهاى‏اخلاقى، حقیقت ارزشهاى اخلاقى، ارزشهاى اخلاقى در میان فرد وجامعه. خاتمه کتاب شامل مهمترین نتایج کتاب است و در آن، از جمله، به این مسائل اشاره رفته است: رویکرد اخلاقى در اسلام میان ‏فرد و جامعه، توانایى اخلاق اسلامى براى همگامى با دگرگونیهاى ‏زندگى و شکلهاى گوناگون آن، اخلاق ‏اسلامى کامل‏ترین و شایسته‏ترین ‏اخلاق براى زندگى انسان است.


------------------

پى‏نوشتها:
1- در فهرستها و کتابشناسی‌ها مشخصات چند کتاب درباره‌ی فلسفه‌ی اخلاق آمده است که دسترسى به آنها ممکن نشد وطبعا در این کتابشناسى معرفى نشده است. بى‏فایده نیست که مشخصات این کتابها در ذیل آورده شود: یوسف ‏موسى. فلسفة الأخلاق فى ‏الإسلام (چاپ دوم: مطبعة الرسالة، 1945)؛ اندریه کرسون. الأخلاق فى ‏الفلسفة ‏الحدیثة. ترجمه عبدالحلیم محمود و دیگران. (دار احیاء الکتب العربیة، 1949)؛ همان. المشکلة الأخلاقیة والفلاسفة. ترجمه عبدالحلیم محمود و دیگران. (دار احیاء الکتب العربیة، 1925)؛ عبدالرحمن بدوى. هل یمکن ‏قیام أخلاق وجودیة. (مکتبة النهضة المصریة، 1953)؛ توفیق طویل. مذهب المنفعة العامة فى فلسفة ‏الأخلاق. (مکتبة النهضة المصریة، 1953)؛ عادل عوا. المذاهب الأخلاقیة. (چاپ دوم: مطبعة جامعة دمشق، 1963)؛ أحمد محمود صبحى. الفلسفة الأخلاقیة فى الفکر الإسلامى. (مطبعة دارالمعارف، 1969).

2- کلن، آکادمى علمى اسلامى، 1987

3- لندن، 1953

4- لیدن، انتشارات بریل، 1991

5- در این زمینه همچنین رجوع شود به: مهدى محقق. دومین بیست گفتار در مباحث ادبى و تاریخى ‏و فلسفى و کلامى و تاریخ علوم در اسلام. (چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مگ‏گیل و دانشگاه تهران، 1369). ص 72 - 89، مقاله مبانى اخلاق فلسفى در اسلام، على اصغر حلبى. تاریخ تمدن اسلام: بررسى‏هایى چند در فرهنگ و علوم عقلى اسلام. (چاپ دوم: انتشارات اساطیر، 1372). ص 178 - 209.

*ویراستاری و حروف‌چینی مجدّد از پایگاه‌ اطلاع‌رسانی اصلاح